"Η Σονάτα για Πλαγίαυλο και Κλειδοκύμβαλο"
(Ένα πείραμα ερμηνευτικού μηχανισμού)
Γαετάνος Δονιζέτης
Gaetano Donizetti
(1797-1848)
Μικτή ηχογράφηση με αυθεντικό πλαγίαυλο "Μπέρτολντ" κωνικής διάτρησης, συστήματος Μέγιερ 10 κλειδιών, (κατασκευή: τέλη 19ου αι.) και ψηφιακό φορτεπιάνο (Λα = 435). Ταυτότητα Ηχογραφήσεων εδώ. Δεκέμβριος 2020 - Ιανουάριος 2021.
Περισσότερα για τα χαρακτηριστικά αυτής ειδικά της ηχογράφησης
μπορείτε να διαβάσετε στην παρούσα σελίδα
Αναρίθμητοι πλαγιαυλητές έχουν ερμηνεύσει αυτό το έργο από την εποχή που γράφτηκε. Όπως αρκετά άλλα έργα, έτσι κι αυτό παραμένει στη συνείδηση των ερμηνευτών ως ανάμνηση των σπουδών τους παρά το ότι οι συνθέτες δεν τα έγραψαν για εκπαιδευτικούς σκοπούς.
Σήμερα, αρκετά χρόνια μετά την τελευταία φορά που προσπάθησα να ερμηνεύσω το έργο αυτό, ανακαλώ ξανά την παιδευτική του αξία, αντιμέτωπος όμως αυτή τη φορά με δυο καινούργιες προκλήσεις. Η πρώτη είναι αυτή που επιβάλλει η πανδημία. Λόγω επιβεβλημένης απόστασης μακριά από τους συναδέλφους μου, υποκατέστησα έναν πιανίστα με το ψηφιακό του είδωλο. Η δεύτερη είναι η "αναμέτρησή" μου με τον ιστορικό πλαγίαυλο, ένα όργανο πολύ κοντά σε ένα εξελιγμένο, πιθανότατα για την εποχή του συνθέτη, όργανο, όπως αυτό του συστήματος Μέγιερ, όμοιο μ' εκείνο στο οποίο ο συνθέτης θα άκουσε το δημιούργημά του. Η πρόκληση της προσέγγισης ενός έργου με ιστορικά όργανα, οφείλει να αποτελεί μέλημα όλων των μουσικών που σέβονται το πνεύμα ενός μουσικού δημιουργήματος. Όχι όμως επειδή πρέπει να αντικαταστήσουν τα καινούργια όργανα με τα παλιά, αλλά γιατί τα ιστορικά όργανα επιβάλλουν το σεβασμό μας με τρόπο αδυσώπητο. Και ο σεβασμός νομίζω πως είναι η μεγαλύτερη ανάγκη απέναντι στην αλόγιστη παρρησία των ημερών μας.
Η πρώτη πρόκληση
Το ζητούμενο σε κάθε μουσικό έργο είναι η ερμηνεία της σημειογραφίας του. Η αποκωδικοποίηση της σημειογραφίας ωστόσο, δεν αποτελεί ικανή και αναγκαία συνθήκη ερμηνείας. Η ουσία του νοήματος βρίσκεται στη διάθεση του ερμηνευτή να αποδώσει το περιεχόμενο όχι μόνο ακολουθώντας πιστά τη σημειογραφία αλλά και καταθέτοντας τη δική του εκδοχή στην αναβίωσή του, αφήνοντας το δικό του προσωπικό και ανθρώπινο στίγμα ως υπογραφή ερμηνείας. Πέρα όμως από τα προφανή, σε τί συνίσταται η ανθρώπινη ερμηνεία; Πώς δηλαδή η μουσική σημειογραφία μεταφράζεται σε ανθρώπινη ερμηνεία; Ποιά είναι τα ακουστικά γνωρίσματα της ώστε να ξεχωρίζει από την ψηφιακή; Και το σημαντικότερο: με ποιό τρόπο θα μπορούσα να υποκαταστήσω μια κατά το δυνατόν φυσική προσέγγιση στην ψηφιακή αναπαραγωγή;
Κανείς δεν έχει απαντήσει στα παραπάνω ερωτήματα οριστικά. Τίποτα δεν υποκαθιστά την ανθρώπινη ερμηνεία. Όσοι ικανοποιούνται από την "εξανθρωπισμένη" αναπαραγωγή των προγραμμάτων ψηφιακής σημειογραφίας, μάλλον δεν αντιλαμβάνονται σε τί συνίσταται η ανθρώπινη ερμηνεία πραγματικά. Γιατί όμως; Φτάνει η χρήση φυσικών οργάνων για να την εξασφαλίσει; Ποιά θα ήταν τα πρώτα χαρακτηριστικά της αν ακολουθούσαμε την ανάγκη να τα ερευνήσουμε;
Λίγη θεωρία
Υπάρχει ο ισχυρισμός ότι η ανθρώπινη ερμηνεία έγκειται στην χρονική διαφορά -ανακρίβεια δηλαδή- που προκύπτει ανάμεσα στην μαθηματικώς ορισμένη χρονική στιγμή του μετρονομικού χτύπου και στην ανθρώπινη ενέργεια παραγωγής ήχου. Έτσι η εκφορά ήχων (ακολουθία φθόγγων, κρούσεων ή γενικότερα μουσικών γεγονότων) είναι ανθρώπινη αφού η χρονική τους θέση δεν μπορεί να είναι μετρονομικά απολύτως ακριβής. Η ανακρίβεια αυτή ως χαρακτηριστικό μιας ακολουθίας φθόγγων απαντάται με τον όρο "χρονική διακύμανση". Τί είναι όμως κατ' ουσίαν οι χρονικές διακυμάνσεις (temporal fluctuations) ; (Ο γράφων δεν συμφωνεί με τον όρο "χρονική διακύμανση" αλλά συμβιβάζεται καθώς αυτός έχει επικρατήσει διαδικτυακά. Ακριβέστερος όρος, όχι κατ' ανάγκη μετάφραση του αγγλικού, είναι "χρονισμική διαφοροποίηση").
Κάθε μετρονόμος, εκπληρώνοντας το λόγο κατασκεύης του, μας δίνει ένα ηχητικό σήμα (χτύπος) ως χρονικό στίγμα μέσα στο χρόνο. Κάθε χτύπος/στίγμα ισαπέχει χρονικά τόσο από το προηγούμενο όσο και από το επόμενό του. Το σύνολο των χτύπων που παράγονται σε διάστημα ενός λεπτού μας δίνει τον αριθμό που ονομάζουμε "μετρονομική ένδειξη", στα Αγγλικά είναι γνωστό ως "Beats Per Minute" (BPM). Έτσι η μετρονομική ένδειξη: "Τέταρτο = 120" σημαίνει πως ένας χτύπος μετρονόμου ακούγεται ανά μισό δευτερόλεπτο και η χρονική απόσταση δυο χτύπων είναι ίση με ένα τέταρτο. Ο χτύπος από τις παλάμες μου συνοδεύει τον χτύπο του μετρονόμου όπως φαίνεται στο παρακάτω στιγμιότυπο ηχογράφησης.
Με μια πρώτη ματιά φαίνεται ότι ο χτύπος του χεριού μου συνοδεύει με ακρίβεια τον, ψηφιακώς χρονισμένο, χτύπο του μετρονόμου. Οι χρονικές στιγμές για παράδειγμα, συμβολισμένες με κόκκινα βέλη σε δυο από τα μετρονομικά γεγονότα, φαίνεται να ευθυγραμμίζονται με τις αντίστοιχες του χτύπου των χεριών.
Μια προσεκτικότερη ματιά όμως, όπως για παράδειγμα φαίνεται παρακάτω στη μεγέθυνση του δεύτερου χτύπου στο διάστημα 45-55 εκατοστών δευτερολέπτου, αναδεικνύει τη διαφορά. Πρόκειται για τη διαφορά αυτή λίγων χιλιοστών ανάμεσα στον ψηφιακό χτύπο του μετρονόμου και σε αυτόν του χεριού μου. Ανάλογα μεγαλύτερη ή μικρότερη διαφορά παρατηρείται και σε όλους τους υπόλοιπους χτύπους.
Αυτές οι μικρές ή μεγάλες χρονικές διαφοροποιήσεις από το απόλυτο ανάμεσα στις σειρές μουσικών γεγονότων ενός κομματιού, τροφοδοτούν τη φιλολογία, αλλά και την έρευνα, γύρω από την ανάδειξη των δυνατοτήτων αναπαραγωγής της ανθρώπινης ερμηνείας με μηχανιστικές ή τεχνητώς νοηματικές μεθόδους. Ένα "άγιο δισκοπότηρο" ψηφιακής παραγωγής ανθρώπινης ερμηνείας αποτελεί στις μέρες μας ζητούμενο στη μελέτη της τεχνητής νοημοσύνης που συνοδεύει τη μουσική, πυροδοτώντας μελέτες που αναλύουν, ποσοτικά και ποιοτικά, τις χρονισμικές διαφοροποιήσεις που προκύπτουν από το ακριβές μετρονομικό στίγμα και το χρονισμό ανθρωπίνων κινήσεων στη διάρκεια ερμηνείας ενός κομματιού.
Τί συμβαίνει σε αυτές τις μελέτες;
Αυτό στο οποίο οι ερευνητές εστιάζουν, εύκολα παρασυρμένοι απο το κυνήγι της αριθμητικής -και άρα, κατ' αυτούς, της "επιστημονκής"- μελέτης των δεδομένων, απέχει αρκετά από την ερμηνεία της ανθρώπινης αισθητικής σε σχέση με τη μουσική ερμηνεία ως χρονισμό φθόγγων. Ακόμα και επιστήμονες σχετιζόμενοι με τη μουσική (οι ίδιοι υπογράφουν "μουσικοί") παραβλέπουν με μεγάλη ευκολία το ρίσκο που ενέχει η αντιπαράθεση των δυο σειρών δεδομένων: από τη μια τα, ψηφιακά παραγόμενα, χρονικά ακριβή στίγματα ηχητικών γεγονότων (events) και από την άλλη, οι ανθρώπινες προσπάθειες αναπαραγωγής τους. Έτσι η κατ' αυτούς "ανθρώπινη ερμηνεία" ερμηνεύεται ως η αναπόφευκτη διαφορά των τιμών που προκύπτει από την μετρολογική, και άρα μετρονομική, τους αντιπαράθεση. Ακόμη χειρότερα, τα δεδομένα αντιμετωπίζονται συνολικά ώς ηχητικά γεγονότα μέσα στο χρόνο ανεξάρτητα από την αιτιοκρατική τους θεώρηση, την απολύτως επιβεβλημένη θέση τους δηλαδή, στην ερμηνευτική αναγκαιότητα μιας μουσικής φράσης.
Αντικείμενο πώλησης
"Εξανθρωπισμένη αναπαραγωγή" (Humanized playback) ονομάζεται η δυνατότητα αλλαγής των συνθηκών ψηφιακής αναπαραγωγής μιας παρτιτούρας λαμβάνοντας υπ' όψιν την ανακρίβεια και την ποσοστιαία κατανομή της στην αναπαραγωγή των μουσικών γεγονότων (φθογγοσήμων). Εδώ έρχεται η τεχνολογία MIDI (Μ.I.D.I. , Musical Instrument Digital Interface) να διαδώσει τη δυνατότητα επέμβασης σε αυτή τη διαδικασία κατανομής προσδιορίζοντας με τη μορφή χρονικών (και άλλων ποσοτικών) μονάδων, την θέση τόσο κάθε φθόγγου όσο και οποιασδήποτε άλλης πληροφορίας σχετιζόμενης με την ψηφιακή καταγραφή και αναπαραγωγή μουσικών γεγονότων σε πληκτροφόρο (MIDI events). Η δυνατότητα αυτή διασποράς της τυχαιότητας στην ανακρίβεια φθογγικών αναπαραγωγών πωλείται ως "δυνατότητα" σε λογισμικό ψηφιακής σημειογραφίας (music notation software) συμβάλλοντας περαιτέρω στη σύγχυση.
Ποιό θα όφειλε να είναι το ζητούμενο;
Η ανάγκη μελέτης της ανθρώπινης ερμηνείας που αποτυπώνεται ως "εξανθρωπισμένη αναπαραγωγή" δεν συνίσταται μόνο στην μελέτη των παραπάνω περιπτώσεων παρά το ότι αναπόφευκτα προστίθενται και προφανείς, ευκολότερα προσδιοριζόμενες, παράμετροι όπως η διαφοροποίηση δυναμικών (σιγά - δυνατά) ή ταχύτητας (επιτάχυνση - επιβράδυνση, καταληκτική ταχύτητα σε πτωτικό σχήμα, κράτημα, κορώνα, κλπ). Η ανάγκη της μετρονομικής ακρίβειας ως ζητούμενο δεν εξοβελίζεται ως εχθρός της ανθρώπινης ερμηνείας. Η σχέση των φθόγγων σε μια μουσική φράση έχει αιτιοκρατικό χαρακτήρα που προσδιορίζεται από την ανθρώπινη αισθητική. Η θέση δηλαδή κάθε φθόγγου και ο τρόπος εκφοράς του, σχετίζεται αιτιοκρατικά με τους προηγούμενους και τους επόμενους λαμβάνοντας υπ' όψιν όχι μόνο την χρονική θέση κάθε τέτοιου γεγονότος έναντι ενός απόλυτου σύστηματος αναφοράς όπως η απόλυτη χρονική ακρίβεια, αλλά έναντι της εννοιολογικής του λειτουργίας ως πολύτιμου λίθου σε ένα περιδέραιο. Περιγράφοντας την διαδοχή φθόγγων σε ένα πέρασμα μεταφοράς (portamento di voce), ο Τέομπαλντ Μπεμ στο δεύτερο μέρος του βιβλίου του "Φλάουτο και Ερμηνεία από ακουστική, τεχνική και καλλιτεχνική άποψη" ( Theobald Böhm, "Die Flöte und das Flötenspiel: in akustischer, technischer und artistischer Beziehung", 1871), την ονομάζει "μαργαριτάρια σε περιδέραιο". Αυτή η λειτουργική σχέση πολυτιμότητας στη θέση κάθε φθόγγου έναντι του προηγούμενου και του επόμενου είναι το τελικό ζητούμενο στην ανθρώπινη ερμηνεία. Δεν προσδιορίζεται στατιστκά. Δεν παρατηρείται με ανάλυση πιθανοτήτων. Η στατιστική μελέτη με βάση μόνο αυτή την προσέγγιση που μπορεί να εξαχθεί από πτωτικά σχήματα ή άλλα εμφανή εξαγώγιμα δεδομένα, θα οδηγεί πάντα σε εσφαλμένα συμπεράσματα.
Η ανθρώπινη αισθητική διαφέρει από εποχή σε εποχή, από τόπο σε τόπο, ακόμη και από συνθέτη σε συνθέτη. Η αιτιοκρατική σχέση των φθόγγων δεν προσδιορίζεται ποσοτικά και η ποιοτική τους ανάλυση δεν οφείλει να εξάγεται μόνο από μαθηματικά δεδομένα. Η ανάπτυξη ενός συστήματος τεχνητής νοημοσύνης δεν μπορεί παρά να λαμβάνει υπ' όψιν της την αποδοχή ή την απόρριψη του ανθρώπινου γούστου χωρίς ποτέ να είναι σίγουρη για την τελική "ερμηνευτική κατασκευή". Ο αλγόριθμος θα πρέπει επίσης να λαμβάνει υπ' όψιν του παραμέτρους όχι μόνο χρονισμού αλλά και δυναμικής και ηχοχρώματος πέρα από τη δυνατότητα των πληκτροφόρων, αναλογικών και ψηφιακών, ακόμη και πέρα από την επιρροή που θα μπορούσε να ασκήσει η ηλεκτρονική μουσική ζωντανού κώδικα (live coding). Αυτό το δύσκολο λοιπόν θα όφειλε να είναι το ζητούμενο. Η ανάπτυξη ενός συστήματος τεχνητής νοημοσύνης πρόκειται να ξεκινήσει να αποκτά νόημα μόνο όταν στον αλγόριθμό του εισαχθεί το σύνολο του ανθρώπινου μουσικού πολιτισμού καταγεγραμμένου τόσο στην πρωτότυπη σημειογραφία όσο και στην ψηφιοποιημένη ερμηνεία της.
Τί συνέβη στην παρούσα ηχογράφηση;
Για τις ανάγκες ηχογράφησης του συγκεκριμένου έργου δημιουργήθηκε ένα αρχείο MIDI του μέρους του πληκτροφόρου βασισμένο σε πρωτότυπο ομοιότυπο χειρογράφου όπως δημοσιεύεται στην ανοιχτή βιβλιοθήκη IMSLP (Holograph manuscript, 1819. Bergamo, Archivio del Museo donizettiano, BG0385). Μετά την ψηφιακή σημειογραφία ακολούθησε ο προσδιορισμός των δυναμικών κάθε χεριού αλλά και του χρονισμού των φθόγγων με βάση το αισθητικό νόημα όπως το αντελήφθη ο γράφων. Η διαδικασία αυτή έδωσε την ελευθερία στον γράφοντα να "σκηνοθετήσει" την εκφορά των φθόγγων σε πληκτροφόρο προσδιορίζοντας με μεγάλη ακρίβεια τις παραμέτρους δυναμικών και χρονισμού με τη μορφή αυξομείωσης της ταχύτητας. Ο όρος "ηχοθεσία" ως παράφραση του όρου "σκηνοθεσία" εκφράζει απόλυτα την προετοιμασία αυτής της δυνητικής ερμηνείας όπως ακριβώς θα συνέβαινε σε μια πρόβα μουσικής δωματίου.
Χρησιμοποιώντας ένα λογισμικό επεξεργασίας MIDI, οι χρονικές θέσεις των φθόγγων και οι δυναμικές τους προσδιορίστηκαν με γραφικό τρόπο στο μεγαλύτερο μέρος του όγκου πληροφορίας. Στο παρακάτω σχήμα μπορεί κανείς να διακρίνει την πρώτη και την τελική μορφή ενός αποσπάσματος.
Στην αριστερή εικόνα διακρίνονται οι φθόγγοι που ανταποκρίνονται στα πλήκτρα ενός πληκτροφόρου για το δεξί και το αριστερό χέρι (οριζόντιες γραμμές με γαλάζιο και κόκκινο χρώμα). Στην δεξιά κάποιοι φθόγγοι έχουν αλλάξει ως προς την ερμηνευτική τους διάρκεια (κόκκινοι για το δεξί χέρι και λαδί για το αριστερό). Οι δυναμικές φαίνονται στην βαθμονόμηση με τις κάθετες γραμμές σε συνδυασμό με την οριζόντια μπλέ για την ταχύτητα. Μια ψηφιακή δειγματοληψία από τον ήχο ενός φορτεπιάνο εκτέλεσε την ακολουθία MIDI σύμφωνα με το πρότυπο διαφοροποίησης του κάτω μέρους της οθόνης.
Πάνω από εκατό αναθεωρήσεις χρειάστηκαν σε διάστημα δυο μηνών, μέχρι την επαλήθευση μιας τελικής εκδοχής για το μέρος του πληκτροφόρου.
Η δεύτερη πρόκληση
Ο ήχος του πλαγιαύλου στην ηχογράφηση απηχεί το αποτέλεσμα ενός έτους εξάσκησης. Οι τεχνικές δυσκολίες ως προς την ανάπτυξη ενός ικανοποιητικού ήχου υπαγόρευσαν τόσο την ταχύτητα όσο και το ύφος της ερμηνείας. Η παρούσα ηχογράφηση είναι η δεύτερη με ψηφιακό πληκτροφόρο αλλά η πρώτη ακολουθώντας ψηφιακή σημειογραφία με προκαθορισμένη ερμηνεία και όχι εκ των υστέρων συνοδεία. Ουσιαστικά επρόκειτο για μια προ-ηχο-θεσία που ακολούθησε την πρόθεση του γράφοντος για την μελωδία του φλάουτου η οποία ηχογραφήθηκε εκ των υστέρων. Το κούρδισμα ακολούθησε την κατ' ευφημισμόν "Γαλλική σταθερά" του Λά = 435 Hz στην οποία ο συγκεκριμένος πλαγίαυλος φαίνεται να ανταποκρίνεται ικανοποιητικότερα. Η χρήση κλειδιών για συγκεκριμένους φθόγγους προτιμήθηκε στις περιπτώσεις του Ντο5 και του Λα#4 αντί των σταυρωτών δακτυλισμών.
Η ηχογράφηση του πλαγιαύλου βασίστηκε σε επιλογές δυο εκδοχών ηχογραφήσεων.
Παρά τις ακουστές τεχνικές δυσκολίες που ο γράφων αντιμετώπισε με τον πλαγίαυλο εποχής κυρίως στην τονική ακρίβεια, λόγω της μικρής διάρκειας μελέτης για τις απαιτήσεις του έργου, το αποτέλεσμα σκιαγραφεί ένα αξιόπιστο δείγμα πειραματισμού στον τρόπο με τον οποίο η ηχογράφηση ενός προ-ηχογραφημένου πληκτροφόρου μπορεί να συνοδεύσει αυτήν ενός πλαγιαύλου με τρόπο καθορισμένο από τον ίδιο εκτελεστή.
Ιανουάριος 2021